Читать книгу Саха фольклора онлайн

Күндү ааҕааччы, эн саха омук тылынан уус-уран айымньытын хомуурунньугун арыйдыҥ. Кинигэҕэ норуоппут үйэлэргэ муспут барҕа баайа – фольклора тус-туспа жанрынан наарданан киллэриллибит. Хас биирдии жанр тус-туспа аналлаах, үөрэтэр-уһуйар суолталаах.

Таабырын оҕо аймах өйө-санаата сайдарыгар, тыла-өһө тобулларыгар, төрөөбүт тылынан саҥарарыгар олук уурар олус туһалаах жанр. Ордук кыра саастаах оҕо сөбүлээн истэр, таайа сатыыр. Маныаха төрөппүт эбэтэр иитээччи оруола улахан: кини таабырыны оҕо сааһыгар сөптөөх гына талан, кырачаан дьону төрөөбүт тылын эйгэтигэр киллэрэргэ дьулуһуохтаах.

Омук сүүһүнэн сылларга чочуйбут, сытыылаабыт ох тыла – өс хоһооно. Бу жанр киһи саҥатын байытар, мындыр өйдөөх, тобуллаҕас толкуйдаах буоларга үөрэтэр. Өс хоһооно киэҥ өйдөбүлү, олох араас түгэнин аҕыйах тылынан чаҕылхайдык этэн кэбиһэр.

Саха омук остуоруйатын уратыта диэн сороҕор ис хоһоонунан өс номоҕор чугаһыыр буолуон сөп, атын омук остуоруйатыттан киирии сабыдыал эмиэ баар. Остуоруйа курдук умсулҕаннаах, абылаҥнаах жанры оҕону, ыччаты иитиигэ, үөрэтиигэ, сайыннарыыга дьиэ кэргэҥҥэ, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киэҥник туһанаргытыгар сүбэлиибин.

Чабырҕах – биһиги омукпут биир ураты тылынан уус-уран айымньыта. Билиҥҥи саха киһитэ ылбычча өйдөөбөт тыла-өһө быдан былыргыттан ситимнээх уонна дириҥ силистээх. Манна саха мындыр өйө, ис санаата, былыргы тыл уустук уратыта элбэх бэлиэ быыһыгар саталлаахтык кистэммит, кэнэҕэһин ол кистэлэҥи кэнчээри ыччат арыйыаҕа, өбүгэтин ситимин тутуоҕа. Кэлиҥҥи кэмҥэ ыччат аныгы, ол эбэтэр өйдөнүмтүө тыллаах-өстөөх, хоһооннуҥу киэптээх чабырҕаҕы сэргиир уонна толорор буолан эрэрин бэлиэтиибин.

Саха киһитэ алгыһы үйэлээх үгэһин, сиэрин-туомун кытта ситимнээн өйдүүр. Кини алгыһы ыһыахха Үрдүк Айыыларга, иччилэргэ, аллараа дойду ааттаахтарыгар сүгүрүйэригэр, олох-дьаһах үгэстэригэр, ол иһигэр ойуун кыырыытыгар эмиэ, туттар. Жанр сүрүн анала дьон-сэргэ сырдыкка, кэрэҕэ, ырааска дьулуһарыгар туһулуура буолар. Маны таһынан саха омук үйэлэргэ муспут билиитин, үөрэҕин уонна үөрүйэҕин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиигэ сүдү суолталаах.